Ομιλία σε εκδήλωση με τίτλο την φράση του Κ. Καστοριάδη "Η Αριστερά δεν είναι κόμμα, είναι τρόπος σκέψης". Στην εκδήλωση συμμετείχαν ακόμα ο Θοδωρής Δρίτσας και ο Περικλής Κοροβέσης.
15 Οκτωβρίου 2014

Φίλες και φίλοι,

Η φράση του Κορνήλιου Καστοριάδη που αποτελεί και την αφορμή για την αποψινή συνάντηση είναι κατά το ήμισυ πολύ συγκεκριμένη και κατά το ήμισυ ανοιχτή σε ερμηνεία. Θα μιλήσω με βάση την πολιτική μου εμπειρία στην Αριστερά· κατά μία έννοια, η σκέψη αυτή του Καστοριάδη βρέθηκε στο επίκεντρο του αιτήματος για ανανέωση, το οποίο προσδιόρισε την πολιτική πορεία πολλών, τη δική μου και πολλών συντρόφων· συντρόφων που σήμερα, σχεδόν μισό αιώνα μετά τη διάσπαση του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος, βρίσκονται σε διάφορα κόμματα. Θα προσπαθήσω επίσης να δώσω σύντομα και σχηματικά περιεχόμενο στο δεύτερο σκέλος της φράσης του Καστοριάδη: αν η αριστερά είναι τρόπος σκέψης, από τι ορίζεται και προσδιορίζεται και πού πρέπει να στοχεύει σήμερα ο τρόπος σκέψης αυτός;

Η Ανανεωτική αριστερή σκέψη λοιπόν, συγκρούστηκε κυρίως με τη μονολιθική πρόσληψη της ιδεολογίας, τη δογματική /εργαλειακήεφαρμογή του μαρξισμού. Στο πεδίο αυτό έκανε όντως πρόοδο, θεωρητική και πολιτική· βεβαίως, το ρεύμα της Α.Α. στην Ελλάδα δεν ήταν μόνο του και δεν προέκυψε από παρθενογένεση. Απόρροια της ήττας της Αριστεράς στον Εμφύλιο και της διαχείρισης της ήττας αυτής από την εξόριστη ηγεσία του ΚΚΕ, το αίτημα της Ανανέωσης νοηματοδοτήθηκε από την κρίση του υπαρκτού σοσιαλισμού στα τέλη της δεκαετίας του ’60 (Άνοιξη της Πράγας και εισβολή στην Τσεχοσλοβακία) και πάτησε στο ρεύμα του ευρωκομμουνισμού, στο λαμπρό παράδειγμα του PCIκαι του Ενρίκο Μπερλινγκουέρ στην Ιταλία της δεκαετίας του 1970. Η Α.Α. απέρριψε τη μονολιθικότητα του μοντέλου οικοδόμησης του σοσιαλισμού αλλά αμφισβήτησε και τον ντετερμινισμό του ιστορικού υλισμού, τους «σιδερένιους νόμους της Ιστορίας», συναντώντας στο σημείο αυτό και τη σκέψη του Καστοριάδη, στην ύστερη φάση του.

Το δεύτερο μεγάλο πεδίο σύγκρουσης του ρεύματος της Ανανέωσης με τη αρτηριοσκληρωτική κομμουνιστική Αριστερά ήταν η λενινιστική αντίληψη για τον ρόλο και τη λειτουργία του Κόμματος. Τα ζητήματα οργάνωσης και εσωκομματικής δημοκρατίας τέθηκαν και έγιναν βήματα προκειμένου να απομακρυνθεί η Αριστερά από την γνωστή κλειστή, γραφειοκρατική κομματική δομή· δεν υπήρξε όμως αλλαγή μοντέλου. Κι εδώ, κατά τη γνώμη μου, έχουμε ένα μεγάλο ζητούμενο (που είναι και το θέμα της σημερινής συνάντησης, η φράση του Καστοριάδη ότι «η Αριστερά δεν είναι κόμμα, είναι τρόπος σκέψης») το οποίο θεωρώ πως δεν είναι οργανωτικό αλλά εξόχως πολιτικό. Θα προσπαθήσω να περιγράψω τι τρόπος σκέψης είναι για μένα η Αριστερά και ελπίζω πως θα γίνει σαφές γιατί θεωρώ πως η οργανωτική της μορφή συνιστά πρωτεύον θέμα ουσίας.

Επιτρέψτε μου να θυμίσω άλλο ένα απόσπασμα του Καστοριάδη, από το βιβλίο του Tο επαναστατικό πρόβλημα σήμερα: «Κανείς δεν έχει το δικαίωμα να μιλάει εν ονόματι της εργατικής τάξης, παρά μόνο η ίδια η εργατική τάξη. Όταν  λοιπόν ένας πολιτικός μιλάει εν ονόματι της εργατικής τάξης, του έθνους κτλ. πρέπει να ξέρουμε πως είτε απατά είτε απατάται. Τρίτος όρος δεν υπάρχει». Εάν δεχτούμε πως η φράση αυτή επιβεβαιώνεται από την ιστορία του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού, η Αριστερά του 21ου αιώνα τι συμπεράσματα καλείται να αντλήσει και τι ακριβώς πρέπει να αναθεωρήσει;  Ένας δρόμος για να «μιλήσει η εργατική τάξη για τον εαυτό της» στο πολιτικό επίπεδο είναι θεωρητικά η αναζήτηση αμεσοδημοκρατικών δομών. Κατά τη γνώμη μου, ο δρόμος αυτός συνιστά κατ’ αρχάς πλάνη και οπισθοδρόμηση· υπενθυμίζω εδώ πόσο σύντομα μετά την Οκτωβριανή επανάσταση κατέρρευσε το αίτημα «όλη η εξουσία στα Σοβιέτ», πόσο γρήγορα και συνοπτικά το παντοδύναμο Κόμμα υποκατέστησε τις ενώσεις των εργατών στη λήψη αποφάσεων και στην άσκηση εξουσίας. Και όχι, δεν ήταν απλώς μια στρέβλωση, δεν έφταιγε προσωπικά ο Στάλιν επειδή ήταν συγκεντρωτικός: το λενινιστικό Κόμμα είναι apriori, από το DNAτου, το ένα και μοναδικό κόμμα της εργατικής τάξης, ο αποκλειστικός της εκπρόσωπος, η αυθεντική φωνή της. Δεύτερον, εν έτει 2014 θεωρώ πως είναι άτοπο ή και υποκριτικό να μιλούν για άμεση δημοκρατία πολιτικοί ή κόμματα που συμμετέχουν στη Βουλή και στις εκλογές και που εκπροσωπούν εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους που τους ψήφισαν στις εκλογές, με το σύστημα της αντιπροσωπευτικής κοινοβουλευτικής αστικής δημοκρατίας.

Επιστρέφω στη φράση του Καστοριάδη: «όταν  λοιπόν ένας πολιτικός μιλάει εν ονόματι της εργατικής τάξης, του έθνους...» Από μια ειρωνία της Ιστορίας, ο ελληνικός εμφύλιος εκφράστηκε ακριβώς έτσι: η μια παράταξη μιλούσε εν ονόματι της εργατικής τάξης και η άλλη εν ονόματι του έθνους. Η μια παράταξη αρνήθηκε, στην ουσία, να ερμηνεύσει την ήττα της και κυρίως να αποτιμήσει με ειλικρίνεια την ήττα αυτή και τις συνέπειές της· η άλλη παράταξη, εξίσου αυθαίρετα, διεκδίκησε την αποκλειστικότητα στην εκπροσώπηση του «έθνους» και, βέβαια, την ιδεολογική νοηματοδότητηση του όρου. Και οι δύο παρατάξεις επί δεκαετίες θεωρούσαν πως δικαιούνται να εκπροσωπούν ένα κομμάτι του λαού, με βάση την κατά την κρίση τους ένταξή του σε μια φαντασιακή κοινότητα.

Αν λοιπόν το ρεύμα της Ανανέωσης διακήρυξε πως η Αριστερά πρέπει να φύγει από την αντίληψη ότι αποτελεί τον μοναδικό —ή, έστω, τον προνομιακό— εκπρόσωπο της εργατικής τάξης, ίσως ήρθε η ώρα για τη σύγχρονη Αριστερά να ξεφύγει γενικότερα από την αντίληψη ότι εκπροσωπεί μία τάξη στην πάλη της με τις άλλες τάξεις. Αναφέρομαι στον υπαρξιακό αυτοπροσδιορισμό της Αριστεράς που, όπως όλα τα ζητήματα ταυτότητας, οδηγεί σε αναχρονιστικούς αυτοπεριορισμούς, όχι βέβαια στην πολιτική ατζέντα, που είναι κάτι εντελώς διαφορετικό και απολύτως ιδεολογικό.

Τα θέματα των ίσων ευκαιριών, της απασχόλησης, των δικαιωμάτων, της ελευθερίας, του κράτους δικαίου, του κοινωνικού κράτους παραμένουν προτάγματα της Αριστεράς για τα οποία μπορεί και πρέπει να εξακολουθήσει να αγωνίζεται από τη δική της θέση, χωρίς να χρειάζεται το χρίσμα του εκπροσώπου της εργατικής τάξης στο —εξ ορισμού κατά τη ρητορική της εχθρικό— αστικό πολιτικό σύστημα. Γιατί, μοιραία, αυτή η αντίφαση της συμμετοχής αριστερών κομμάτων στην αστική δημοκρατία με ολίγη επαναστατική ρητορική για άλλοθι εμποδίζει την Αριστερά να διαμορφώσει μια σύγχρονη πολιτική ατζέντα και να προτείνει λύσεις σε πραγματικά, επείγοντα προβλήματα του λαού: λύσεις και αριστερές και ρεαλιστικές. Η αδυναμία ή η άρνηση παρουσίασης ρεαλιστικών εναλλακτικών προτάσεων από θέση τάχα εξωσυστημική («δεν θα σώσουμε εμείς το σύστημά τους»), πέραν του ότι είναι αντιφατική για κοινοβουλευτικά κόμματα, όπως ανέφερα, αποτελεί στην ουσία τεράστια πολιτική ήττα για την Αριστερά. Και είναι εγκληματικό λάθος να αντικαταστήσουμε τον μεσσιανικού χαρακτήρα δογματικό μαρξισμό («όταν θα έχουμε σοσιαλισμό θα είναι όλα τέλεια») με τα παραδοσιακά πολιτικάντικα μανιχαϊστικά τερτίπια που κυριαρχούν τις τελευταίες δεκαετίες στη χώρα μας ελέω του εκάστοτε δικομματισμού («οι άλλοι τα κάνουν όλα λάθος, όταν έρθουμε εμείς θα τα κάνουμε όλα σωστά»).

Αν τα προβλήματα, οι προκλήσεις και οι απαιτήσεις για την Αριστερά ήταν μια φορά διαφορετικά το 1968 από ό,τι στα μέσα του 19ου αιώνα, το 2014 —την εποχή της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας, της τεχνολογικής επανάστασης, του Διαδικτύου, της κλιματικής αλλαγής, της οικονομικής μετανάστευσης— είναι εκατό φορές διαφορετικά. Θυμάμαι ένα άρθρο για το περιβαλλοντικό ζήτημα κάποιου Έλληνα αριστερού διανοητή τη δεκαετία του 1980: κατέληγε στο συμπέρασμα ότι ο καπιταλισμός μολύνει το περιβάλλον. Διαφωνώ απολύτως: η βιομηχανία μολύνει το περιβάλλον. Θα μου πείτε, υπάρχει σήμερα άλλη βιομηχανία από την καπιταλιστική; Όχι. Όταν υπήρχε, όμως, μόλυνε εξίσου: το τίμημα για το βιομηχανικό θαύμα της Ε.Σ.Σ.Δ., όταν μέσα σε λίγα χρόνια μια υπανάπτυκτη αγροτική χώρα μετατράπηκε σε υπερδύναμη, αφού πρώτα κέρδισε έναν παγκόσμιο πόλεμο, ήταν η καταστροφή της Σιβηρίας, δηλαδή του ενός από τους δύο πνεύμονες του πλανήτη (ο άλλος, το τροπικό δάσος του Αμαζονίου, καταστρέφεται τώρα, από τον καπιταλισμό).

Η Αριστερά προφανώς και δεν πρέπει να υιοθετήσει τη δεξιά νεοφιλελεύθερη ατζέντα· δεν μπορεί όμως ούτε να παρατάσσεται διαρκώς αμυντικά απέναντί της. Η Αριστερά —επιστρέφω στον τίτλο της εκδήλωσης— δεν είναι ούτε δόγμα ούτε κόμμα· είναι τρόπος σκέψης. Και η σκέψη, για να είναι χρήσιμη (στην κοινωνία, στον λαό, στη εργατική τάξη) πρέπει να στοχεύει διαρκώς στην πράξη που θα βελτιώσει τη ζωή των πολιτών· πρέπει επίσης να ανανεώνεται εξίσου γρήγορα με τα προβλήματα τα οποία καλείται να επιλύσει. Η Αριστερά ως τρόπος σκέψης οφείλει να αναζητά και να διατυπώνει λύσεις σε όλα τα σύγχρονα προβλήματα, όχι να προσποιείται ότι δεν υπάρχουν ή ότι θα λυθούν κάποτε, στο αόρατο μέλλον. Όπως επίσης η Αριστερά ως τρόπος σκέψης αποκρούει οποιαδήποτε αθλιότητα διαπράττεται στο όνομα των λαϊκών αγώνων, αποκρούει οτιδήποτε την σπρώχνει στον βούρκο χάριν σκοπιμοτήτων. Οι συκοφαντίες και η συνωμοσιολογία είναι φασίζουσες συμπεριφορές που δεν έχουν σχέση με την αριστερά.

Κλείνοντας, θέλω να πω ότι, ναι, η αριστερά είναι (ή πρέπει να είναι) τρόπος σκέψης. Αλλά ένας τρόπος σκέψης που δεν εφησυχάζει, που πάντα αναθεωρεί βάσει των συγκεκριμένων συνθηκών της εκάστοτε συγκυρίας, που δεν έχει φασόν απαντήσεις διά πάσαν νόσο. Παραφράζοντας τον Μανόλη Αναγνωστάκη που έλεγε: «γηράσκω αεί αναθεωρών», θα πω ότι η αριστερά που δεν αναθεωρεί, αμφισβητώντας ακόμη και τον εαυτό της, είναι μια αριστερά γερασμένη, άρα όχι παραγωγική σε ιδέες, άρα όχι χρήσιμη για το κοινωνικό σύνολο. Στο γήρας αυτό, ας αντισταθούμε. Σας ευχαριστώ.