Του Γ. Παγουλάτου*

Ο κ. Γιώργος Παγουλάτος είναι καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής και Οικονομίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, επισκέπτης καθηγητής στο Κολέγιο της Ευρώπης, γενικός διευθυντής του ΕΛΙΑΜΕΠ

Σοφά ο τίτλος του χαρτοφυλακίου του Ελληνα επιτρόπου Μαργαρίτη Σχοινά μετονομάστηκε σε «προώθηση» αντί της «προστασίας» του ευρωπαϊκού τρόπου ζωής. Η διαφορά είναι ανεπαίσθητη, κι η αντίδραση του μπλοκ της πολιτικής ορθότητας ήταν μάλλον υπερβολική. Ομως, η ανησυχία ότι η αρχική διατύπωση θα μπορούσε να παραπέμπει σε μια «Ευρώπη-φρούριο» και να εκληφθεί ως παραχώρηση στους ξενοφοβικούς λαϊκιστές, καθιστούσε την προσαρμογή αναγκαία.

H ιδιαίτερη αξία αυτού του συμβάντος ήταν ότι επικαιροποίησε τη συζήτηση για την ευρωπαϊκή ταυτότητα και τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής. Ζούμε διεθνώς την ανάδυση των επιμέρους ταυτοτήτων (εθνογλωσσικών, φυλετικών, σεξουαλικών, κ.λπ.) σε μια έξαρση ναρκισσισμού των ελασσόνων διαφορών. Ο «δικαιωματισμός» των επιμέρους ομάδων που διεκδικούν ευνοϊκή μεταχείριση σε αντιστάθμιση των στερεοτύπων και προκαταλήψεων που αντιμετωπίζουν είναι ένα φυσιολογικό στάδιο εξέλιξης σε ώριμες, πλουραλιστικές δημοκρατίες. Δεν είναι τόσο μακρινή η εποχή κατά την οποία η διεκδίκηση ισότητας δικαιωμάτων για τις γυναίκες ή σεξουαλικής ελευθερίας για τους ομοφυλόφιλους αντιμετωπιζόταν από την πλειονότητα ως σκανδαλώδης και προκλητική. Πρόοδος είναι όταν η αδιανόητη εκκεντρικότητα του χθες είναι το αυτονόητο κεκτημένο του σήμερα. Αυτή η πορεία «εξελικτικής καθολικότητας» όμως έχει ένα ελάττωμα: είναι βούτυρο στο ψωμί των λαϊκιστών. Η τολμηρή διεκδικητικότητα με την οποία μειονότητες επιδιώκουν λόγο και παρουσία στη δημόσια σφαίρα συσπειρώνει έμφοβα τμήματα της πλειοψηφίας απέναντι στο απειλητικό φάσμα του ξένου και διαφορετικού.

Αντίβαρο στη «βαλκανοποίηση» των κοινωνιών μας είναι η ανάδειξη ευρύτερων πολιτειακών ταυτοτήτων που ενσωματώνουν, ενώνουν και αθροίζουν αντί να διαχωρίζουν και να διαιρούν. Η «προστασία» (ή «προώθηση») του «ευρωπαϊκού τρόπου ζωής» σηματοδοτεί ακριβώς αυτό.

Αίφνης, ο ψαράς του Αιγαίου και ο ράπερ του Παρισιού και ο τεχνοκράτης της Εσθονίας και ο κρεοπώλης της Κρακοβίας ομνύουν σε κάτι κοινό και περιεκτικό, πολύ πιο συγκεκριμένο από μια πολιτισμική ταυτότητα, πολύ πιο βιωματικό από μια γραφειοκρατική κατηγορία. Ως άσκηση ενότητας στην εθνική και πλουραλιστική πολυμορφία, ο ευρωπαϊκός τρόπος ζωής, υπό την κοινή στέγη της Ε.Ε., συγκροτείται γύρω από υπέρτερες αρχές και αξίες: κράτος δικαίου, ρυθμιζόμενες αγορές, κοινωνική αλληλεγγύη, προστασία του περιβάλλοντος, δημοκρατικά δικαιώματα, ελευθερία, ανεξιθρησκία. Θα πρόσθετα: μεσότητα, αναζήτηση ισορροπίας, διαπραγμάτευση των διαφορών.

Τα παραπάνω θα συνιστούσαν μια λιτανεία ανούσιας κοινοτοπίας εάν, πρόσφατα, δεν είχαν αποκτήσει ένα αγωνιστικό πρόσημο. Δεν ζούμε τον οριστικό παγκόσμιο θρίαμβο της φιλελεύθερης δημοκρατίας – και με μια έννοια ευτυχώς.

Εκτιμάς αυτό που έχεις όταν βρίσκεται υπό διακινδύνευση. Χάρη στους λαϊκιστές και στον Τραμπ, οι Ευρωπαίοι πολίτες μπορούν να εκτιμήσουν τι σημαίνει διεθνές σύστημα δομημένο σε πολυμερείς θεσμούς και συνεργασία, δημόσιος διάλογος βασισμένος στην αλήθεια των γεγονότων, δημόσιος βίος που συγκροτείται στη μετριοπάθεια, στον ανθρωπισμό και στην ανεκτικότητα. Χάρη στην άνοδο αυταρχικών καθεστώτων, ο ευρωπαϊκός βίος δεν είναι ένα βαρετό γκρίζο κατεστημένο, αλλά το ιδεώδες που χιλιάδες άνθρωποι στην Ασία και στην Αφρική ρισκάρουν τη ζωή τους για να αποκτήσουν. Στην ωραία αποστροφή του Μ. Σχοινά, «η Ευρώπη είναι ένας φωτεινός φάρος σε έναν κόσμο που γίνεται όλο και πιο σκοτεινός».

Το υπαρξιακό στοίχημα είναι πράγματι η υπεράσπιση του ευρωπαϊκού τρόπου ζωής. Oχι απέναντι στις καραβιές των απελπισμένων που ξεβράζονται στις όχθες της Ευρώπης. Αλλά κυρίως απέναντι στις εσωτερικές αδυναμίες, αβελτηρίες και αποτυχίες της Ε.Ε. Τις πολλαπλές ανασφάλειες που γεννούν η παγκόσμια αλληλεξάρτηση και η ταχύτητα των τεχνολογικών μεταβολών, η καταστροφική κλιματική αλλαγή, η δημογραφική γήρανση, η αποεπένδυση, η πρόκληση της οικονομικής και τεχνολογικής ανταγωνιστικότητας, που αφορούν τις προϋποθέσεις του ευρωπαϊκού τρόπου ζωής.

Στο τέλος της ημέρας, η συζήτηση της ευρωπαϊκής ταυτότητας είναι ένα πρόταγμα «ευρωπαϊκής κυριαρχίας». Oπως το έθεσε ο πρόεδρος Μακρόν στην πρόσφατη συνέντευξή του στον Economist, απέναντι σε μια Αμερική που γυρνά την πλάτη στην Ευρώπη, μια Κίνα που αναδύεται ως παγκόσμια δύναμη και με διάφορους αυταρχικούς ηγέτες στο κατώφλι, η Ε.Ε. θα πρέπει να αντιληφθεί τον εαυτό της με αξιώσεις παγκόσμιας δύναμης. Ή, αλλιώς, θα τεθεί οριστικά στο περιθώριο. Η υπεράσπιση του ευρωπαϊκού τρόπου ζωής είναι η συλλογική δυνατότητα της Ευρώπης να υπερασπιστεί τα συμφέροντά της: στην ασφάλεια, στην τεχνητή νοημοσύνη, στην ιδιωτική ζωή των πολιτών της, στο περιβάλλον, στη βιομηχανία, στο εμπόριο, παντού!

Δημοσιεύθηκε στην Καθημερινή

24/11/2019