Του Σπύρου Λυκούδη

Αγαπητοί φίλοι,

Αποτελεί ιδιαίτερη χαρά και τιμή για μένα που ο Μάκης με κάλεσε να συμμετάσχω απόψε στην παρουσίαση του βιβλίου του.

Ελπίζω να μη χάσω τα λόγια μου, γιατί δεν μου είναι καθόλου εύκολο να αποφύγω τη συναισθηματική φόρτιση όχι μόνο λόγω της φιλικής πρόσδεσης με τον ίδιο αλλά και λόγω των αναφορών σε στενούς φίλους και στα πολιτικά γεγονότα στα οποία εμπλακήκαμε από κοινού στη μακρά περίοδο που καλύπτει το βιβλίο του.

Η συνταρακτική διαδρομή του βίου του, καταγραμμένη στο βιβλίο είναι φυσικά αποκλειστικά δική του, του ανήκει δικαιωματικά. Όμως, ταυτόχρονα και παράλληλα, δεν είναι και τελείως δική του διότι αντανακλά συνάμα το βίο και την πολιτική διαδρομή πολλών άλλων. «Εκπροσωπεί» και πάρα πολλούς από εμάς. Και πολλούς άλλους.

Ορισμένοι εξ αυτών, ακριβοί φίλοι και συναγωνιστές κι όχι μόνο από το δικό μας χώρο, δεν βρίσκονται πια μαζί μας αλλά η μνήμη τους παραμένει ζωντανή και παραδειγματική. Άλλοι σκόρπισαν σε διάφορους πολιτικούς χώρους. Άλλοι ακολούθησαν προσωπικά μονοπάτια. Πολλοί βρίσκονται σήμερα κοντά μας στο ακροατήριο. Έτσι, γίνεται συνήθως. Αναπόφευκτο. Οι άνθρωποι αγωνίζονται, παραμένουν ή αποσύρονται, αλλά εξακολουθούν να προσπαθούν, να αλλάζουν, να επιμένουν. Έτσι είναι. Η ζωή συνεχίζεται με εμάς αλλά και χωρίς εμάς.

Η αφετηρία όλων μας τότε ήταν λίγο πολύ κοινή.

Γι αυτό και βλέπω το σημερινό απολογισμό του βίου του Μάκη ως μια «απεικόνιση», όπως είπα, μιας κοινής πορείας για πολλούς από εμάς. Βεβαίως πάνω από όλα, το βιβλίο του είναι κατ’ εξοχήν βιωματικό. Δεν είναι, όμως, μια απλή, συνηθισμένη αυτοβιογραφία. Μια απλή τοποθέτηση της ζωής του μέσα σε προσωπικά και πολιτικά γεγονότα, από τότε μέχρι σήμερα. Είναι ένας αναντικατάστατος Οδηγός Αξιών ζωής, καταστάλαγμα μιας πολυκύμαντης και συναρπαστικής ατομικής και οικογενειακής πορείας, περιπέτειας θα έλεγα, που πάντα είχε στόχους και αξίες. Πάνω τους στηρίζονταν η ανατροφή της οικογένειας, η βιοπάλη, ο καθημερινός μόχθος, ο αγώνας, η επιθυμία για επιτυχία, για αλληλεγγύη, η απέραντη αγάπη και αφοσίωση για συναγωνιστές και φίλους, η πολιτική στράτευση.

Μου είναι αδύνατο να ανατρέξω εδώ σε όλους τους σημαντικούς σταθμούς της αυτοβιογραφίας του Μάκη. Αναγκαστικά θα επιλέξω ορισμένους και λίγους, που θεωρώ «παραδειγματικούς», αφού πρώτα κάνω μια σύντομη στάση στον τίτλο του βιβλίου: Πόσο η φόρα ήταν μεγάλη....

Ακολουθούν αποσιωπητικά. Η φράση δεν ολοκληρώνεται. Στη σελίδα 178 του βιβλίου τη βρίσκουμε ολόκληρη. Σας τη διαβάζω: « Φιλοποίμην, τώρα γυρίζω πίσω και κοιτάζω και τη ζωή μας αναμετρώ και βλέπω πόσο η φόρα ήταν μεγάλη και το πήδημα μικρό». Και η φράση ανήκει σε έναν πολύ στενό του φίλο με τον οποίο συνυπηρετούσαν στις αρχές της δικτατορίας στο 516 Τάγμα Πεζικού στην Ξάνθη ως τυφεκιοφόροι. Ήταν ο Μπάμπης, ο Μπάμπης Λυκούδης, ο αδελφός μου. Μια θυμοσοφική κριτική ματιά στα αριστερά πεπραγμένα των παρελθόντων ετών πριν τη δικτατορία, από αυτές που συνήθιζε ο Μπάμπης. Μεγάλη η φόρα. Μικρό το άλμα. Μικρή η επίδοση. Πικρή η τελική γεύση.

Πρώτος σταθμός, όχι σταθερός, αλλά μετακινούμενος, με πολλές στάσεις. Η Αθήνα των μαθητικών, εφηβικών και φοιτητικών μας χρόνων, η Αθήνα της δεκαετίας του ΄50 και του ΄60. Ο Μάκης δίνει, μέσα από τις προσωπικές του εμπειρίες αλλά και ως προσεκτικός παρατηρητής, ένα σύνθετο πορτραίτο της πόλης, από την οδό Αθηνάς, το Μοναστηράκι, και τη γύρω περιοχή. Ένα κοινωνικό και πολιτιστικό πορτραίτο της καθημερινής ζωής, της ημέρας και της νύχτας. Της νομιμότητας, της ημι-νομιμότητας και της παρανομίας. Της βιοπάλης, των παθών, των συνηθειών, των εφηβικών σκιρτημάτων, των διάφορων συμβολικών «τύπων» της εποχής. Η Μπρίλη, ο «Τάσος» και τόσοι άλλοι έμποροι, μικροπωλητές, «παπατζήδες». Ένας απέραντος πολυσύνθετος κοινωνικός καμβάς της εποχής. Οι ήρωες της καθημερινής ζωής με τα πάθη και τις αδυναμίες τους.

Θα μπορούσα, από το Μεταξουργείο ορμώμενος, να μιλάω με τη σειρά μου ατέλειωτα για την Αθήνα της εποχής εκείνης, τη δική μας Αθήνα. Τραγουδήσαμε τα ίδια τραγούδια. Διαβάσαμε τα ίδια πράγματα. Η πόλη μας τότε, εκεί που παίξαμε, πήγαμε σχολείο, αλητέψαμε και μεγαλώσαμε άφησε αναπόφευκτα επάνω μας ανεξίτηλα σημάδια.

Η πρωτεύουσα προσπαθούσε να στυλωθεί στα πόδια της, όπως και όλη η χώρα. Να επουλώσει τις πληγές του εμφυλίου. Να επιζήσει. Να κατανικήσει τη φτώχεια της. Να λύσει τεράστια προβλήματα. Με τους Αριστερούς ηττημένους, υπό διωγμό, πολίτες Β΄ κατηγορίας. Να προσπαθούν να επιβιώσουν. Άλλοι ακόμα στις φυλακές και τις εξορίες.

Δεν θα εξιστορήσω εδώ τη συνταρακτική δεκαετία του '60. Τους αγώνες των φοιτητών, των νέων, των εργαζομένων, τις προσδοκίες, τις αμφισβητήσεις, τις παρέες, τη μουσική που ακούγαμε, τις συζητήσεις που κάναμε, τα όνειρα που τρέφαμε, τις αισθητικές μας αντιλήψεις, τις πολιτικές μας διαφωνίες κι ένα πλήθος άλλων χαρακτηριστικών που σημάδεψαν τη ζωή μας. Τα πολιτικά γεγονότα, τουλάχιστον στη γενιά μας, είναι πασίγνωστα. Από τις εκλογές «βίας και νοθείας» του 1961, τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη, τον Ανένδοτο, την άνοδο των δημοκρατικών δυνάμεων του Κέντρου στην εξουσία, το βασιλικό πραξικόπημα, τα «Ιουλιανά», το στρατιωτικό πραξικόπημα του 1967.

Τα ζήσαμε και τα γνωρίζουμε. Κι αφήνω εδώ κατά μέρος τις διαφορετικές πολιτικές και ιδεολογικές αξιολογήσεις τους. Έχουν όλες καταγραφεί κι εξακολουθούν να καταγράφονται από την ιστορική έρευνα. Άλλο αυτή κι άλλο τα προσωπικά μας βιώματα.

Απλώς να υπογραμμίσω ότι η πρωτοφανής άνθηση και έκρηξη δημιουργίας της εποχής σε όλους τους τομείς της Τέχνης και του Πνεύματος, που έδινε πολλές υποσχέσεις και για την πορεία της χώρας και ιδιαίτερα για την πορεία της Αριστεράς ανακόπηκε βίαια από το στρατιωτικό πραξικόπημα τον Απρίλιο του 1967. Επρόκειτο κυριολεκτικά για μια «Χαμένη Άνοιξη». Οι συνέπειες φάνηκαν αργότερα.

Δεύτερος σταθμός η συγκλονιστική βραδιά της δολοφονίας του Σωτήρη Πέτρουλα. Στις 21 Ιουλίου του 1965. Ήμασταν όλοι εκεί στην τεράστια διαδήλωση της ΕΦΕΕ. Στις πρώτες γραμμές, στη διασταύρωση Σταδίου και Χρήστου Λαδά όταν η αστυνομία εξαπέλυσε μια βίαια επίθεση κατά του ανύποπτου πλήθους. Ήταν μια βραδιά τρομακτικής βίας, που παραμένει βαθιά χαραγμένη στη μνήμη όλων μας. Χάθηκε ένας σπουδαίος συναγωνιστής. Τα «ιουλιανά» ξεκίνησαν με έναν νεκρό. Αποθανατίστηκε με το γνωστό τραγούδι του Μίκη. Ο Μάκης έχασε έναν πολύτιμο και ακριβό του φίλο. Ολονύκτια αγρυπνία στο πατρικό του σπίτι. Πάνδημη και μαχητική η κηδεία του Σωτήρη. Νέα αφετηρία για τις επόμενες μαχητικές κινητοποιήσεις που διήρκεσαν 70 ολόκληρες μέρες.

Τρίτος σταθμός η δικτατορία με ενδιάμεση στάση τη στρατιωτική μας θητεία.

Παρακολουθούμε τον αγώνα και τις αγωνίες του Μάκη μέσα από το προσωπικό του Ημερολόγιο, με συγκεκριμένες ημερομηνίες, γεγονότα και στιγμές καθώς παρουσιάζεται για να υπηρετήσει τη στρατιωτική του θητεία, από μονάδα σε μονάδα, από φυλακή σε φυλακή, από βάσανα σε βάσανα, στο στρατοδικείο. Ως τυφεκιοφόρος, χαρακτηρισμένος ως επικίνδυνος κομμουνιστής, όπως και πολλοί από εμάς που υπηρετήσαμε μέσα στη δικτατορία ως ημιονηγοί (μουλαράδες) και τυφεκιοφόροι σε διάφορες μονάδες. Μέσα στο φόβο αλλά και την αποφασιστικότητα να βγούμε σωματικά και ηθικά αλώβητοι. Κι εδώ το φρόνημα και το ατίθασο και ανυπότακτο πνεύμα του Μάκη είπε την τελευταία λέξη. Επέζησε περήφανο.

Κι όλα αυτά μέσα σε εξελίξεις ακόμα πιο συνταρακτικές. Τα συγκλονιστικά αμερικανικά και παγκόσμια αντι-πολεμικά κινήματα λόγω του πολέμου στο Βιετνάμ. Το Μάιο του’ 68 στη Γαλλία, λίγο αργότερα στην Ιταλία. Τη σοβιετική στρατιωτική επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία το 1968, το τέλος της «΄Ανοιξης της Πράγας». Και σε εμάς τη διάσπαση του ΚΚΕ, τους αντιστασιακούς αγώνες, το Πολυτεχνείο. Την Κύπρο. Ερανίζω τα πιο γνωστά γεγονότα που ζούσαμε όλοι μας με κομμένη την ανάσα σε καθεστώς ημι-παρανομίας, με ελάχιστη ενημέρωση, ελλιπείς πληροφορίες, καρφωμένοι στα ξένες ραδιοφωνικές εκπομπές για να μάθουμε τι γινόταν στον έξω κόσμο. Από στόμα σε στόμα για να μάθουμε τα δικά μας. Να διαβάσουμε, να συζητήσουμε, να βοηθήσουμε. Φίλοι, γείτονες, γνωστοί και άγνωστοι αγωνιστές κατά της χούντας συλλαμβάνονταν, βασανίζονταν, δικάζονταν, καταδικάζονταν, δολοφονούνταν εν ψυχρώ. Βαθύ το σκότος. Φρικτό το έρεβος που είχε σκεπάσει τη χώρα.

Εδώ θα τερματίσω τους σταθμούς της διαδρομής αυτής. Ήταν καθοριστικοί, διότι διαμόρφωσαν τον πολιτικό χαρακτήρα μας, το ήθος και τις πεποιθήσεις μας μέσα από τη δοκιμασία της πράξης και της κριτικής εξέτασης και επανεξέτασης συνταρακτικών γεγονότων, εσωτερικών και εξωτερικών. Ανέτρεψαν βεβαιότητες. Φώτισαν καινούργιες διαδρομές. Επέβαλαν άλλες αποφάσεις και προσανατολισμούς. Και τερματίζονται με την κατάρρευση της στρατιωτικής δικτατορίας βουτηγμένης στο αίμα της Κύπρου το 1974.

Απότομα, αιματηρά και συνταρακτικά μπήκαμε σε μια νέα Εποχή. Ο Εφιάλτης τέλειωσε.

Οι γραμμές, η ατμομηχανή, τα βαγόνια, η πορεία άλλαξαν. Νέα προβλήματα και νέες γενιές. Νέα σελίδα. Νέα Αφετηρία. Νέο Ξεκίνημα. Μεγάλη ιστορική τομή. Μεγάλη ιδεολογική, συναισθηματική και πολιτική καμπή.

Τη νέα αυτή περίοδο μέχρι σήμερα την αποκαλέσαμε Μεταπολίτευση.

Η χώρα έκανε τότε μεγάλο άλμα. Άλλαξε κυριολεκτικά όψη.

Και ας βρυχώνται διάφοροι αιώνια ανιστόρητοι πολιτικοί πόντικες, και νεοφυείς αρουραίοι που υβρίζουν, λοιδορούν, άπαντες συλλήβδην, τις κατακτήσεις και τα επιτεύγματα.

Ασφαλώς έγιναν τεράστια λάθη. Τα γνωρίζουμε. Ξέρουμε τις παθογένειες που μας οδήγησαν στο χείλος της αβύσσου, τις αναλογικές ευθύνες όλων.

Το τελικό, όμως, ισοζύγιο ήταν και είναι θετικό.

Θα πρέπει να κλείσω με ένα μεγάλο ευχαριστώ στο Μάκη.

Μάκη σε ευχαριστούμε που μας μάζεψες όλους απόψε εδώ.

Όχι ως νοσταλγούς μιας Χαμένης Άνοιξης.

Όχι ως βετεράνους και απόμαχους.

Όχι για κάποιο μνημόσυνο αναμνήσεων.

Αλλά ως πολίτες ακόμα παρόντες,

Ως μαχητές στον κοινωνικό και πολιτικό βίο.

Για καλύτερα χωριά, όπως ο δικό σου Μάκη, το Ψάρι της Αρκαδίας. Από εκεί ξεκίνησες. Εκεί κατέληξες με την «Αρκαδιανή».

Για καλύτερες πόλεις. Για καλύτερη την πόλη μου, την Αθήνα.

Για καλύτερη και πιο δίκαιη κοινωνία

Όπως κι εσύ που ακόμα προσπαθείς

με αμείωτη αισιοδοξία

με ακαταμάχητο πείσμα ως έφηβος.

Με τον δικό σου Αξιακό Οδηγό,

Μάκη, Ξεκινήσαμε μαζί και μαζί θα πορευόμαστε.

Σε ευχαριστώ από την καρδιά μου για την αποψινή βραδιά.

Σας ευχαριστώ πολύ όλους.